شهاب‌الدین عبدالله مروارید بیانیکرمانیبیانی کرمانی، شهاب الدین عبدالله مروارید متخلص به بیانی، نویسنده، شاعر، خوشنویس، نوازنده و آهنگساز اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - پدر بیانی ۳ - بیانی و رسیدن به مقام صدارت ۴ - جایگاه بیاتی در نزد شاه اسماعیل اول ۵ - وفات بیاتی ۶ - شیعه بودن بیاتی ۷ - فرزندان بیاتی ۸ - بیانی شاعر دوره تیموری ۹ - بیانی و هنر نوازندگی ۱۰ - بیاتی و هنر خوشنویسی ۱۱ - تالیفات بیانی ۱۱.۱ - منشآت ۱۱.۲ - ترسل ۱۱.۳ - مونس الاحباب ۱۱.۴ - دیوان قصاید و غزلیات ۱۱.۵ - مثنوی خسرو و شیرین ۱۱.۶ - تاریخ شاهی ۱۱.۷ - شاهنامه منظوم ۱۲ - فهرست منابع ۱۳ - پانویس ۱۴ - منبع ۱ - ولادت و وطن بیانیدر سال ۸۶۵ به دنیا آمد و تقریباً تمام دوران حیات خود را در شهر هرات گذراند. ۲ - پدر بیانیپدرش، شمس الدین محمد صدرمروارید، از بزرگزادگان کرمان بود که در فتنه ترکمان‌های قراقوینلو (۸۵۵ ـ۸۷۲) از کرمان به هرات کوچ کرد [۱]
غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، دستور الوزراء، ج۱، ص۳۹۵، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۱۷ ش.
و مورد عنایت ابوسعید محمد (متوفی ۸۷۳) قرار گرفت و ابتدا وزیر او و سپس وزیر سلطان حسین بایقرا (حک: ۸۷۳ ـ۹۱۱) شد. [۲]
غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، دستور الوزراء، ج۱، ص۳۹۵، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۱۷ ش.
۳ - بیانی و رسیدن به مقام صدارتبیانی نیز به تبع پدر، در ابتدای جوانی به دربار حسین بایقرا راه پیدا کرد و پس از مدتی به مقام صدارت رسید و نیز منصب دیوان رسالت و پروانه به او محوّل گشت و بعد از آن در جرگة امرا درآمد و به جای امیر علیشیر نوایی (۸۴۴ ـ۹۰۶) بر فرمان‌ها و منشورهای سلطانی مهر می‌زد. [۳]
محمدبن خاوند شاه میرخواند، تاریخ روضة الصفا، ج۷، ص۲۵۶ـ۲۵۷، تهران ۱۳۳۸ـ۱۳۳۹ ش.
[۴]
سام میرزا صفوی، تذکرة تحفة سامی، ج۱، ص۱۰۳، چاپ رکن الدین همایونفرّخ، تهران (بی تا).
۴ - جایگاه بیاتی در نزد شاه اسماعیل اولپندنامهای که علیشیر نوایی هنگام سفر حج خطاب به وی نوشته [۵]
کتابخانه ملک، نسخه خطی ش ۶۴۲۸، گ ۱۳۰ ـ ۱۳۱.
جایگاه او را نزد این وزیر هنردوست نشان می‌دهد.
پس از آن‌که شاه اسماعیل اول صفوی (حک: ۹۰۵ـ۹۳۰) درسال ۹۱۸ خراسان را تصرف کرد، بیانی را نزد خود فراخواند. [۶]
سام میرزا صفوی، تذکرة تحفة سامی، ج۱، ص۱۰۳، چاپ رکن الدین همایونفرّخ، تهران .
نمی دانیم که وی در دستگاه شاه اسماعیل چه منصبی داشته، اما به گفته نفیسی [۷]
سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۱، ص۲۶۰، تهران ۱۳۶۳ ش.
به وزارت شاه اسماعیل رسیده بوده است.
۵ - وفات بیاتیبیاتی در سال ۹۲۲، بر اثر بیماری آبله، درگذشت [۸]
سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۱، ص۲۶۰، تهران ۱۳۶۳ ش.
۶ - شیعه بودن بیاتیاز قصیده‌ای که در منقبت مولای متقیان [۹]
سام میرزا صفوی، تذکرة تحفة سامی، ج۱، ص۱۰۵ـ۱۰۶، چاپ رکن الدین همایونفرّخ، تهران .
و رباعیاتی که در وصف آل عبا و سادات سروده [۱۰]
مونس الاحباب، نسخه خطی کتابخانه بودلیان.
و نیز از دیباچة تألیفاتش، به نظر می‌رسد که شیعه بوده است.
۷ - فرزندان بیاتیاز فرزندان بیانی، نورالدین محمد مؤمن (متوفی ۹۴۷) از همه معروفتر است. وی از خوشنویسان بنام سدة دهم و معلم و مربی ا بونصر سام میرزا، فرزند شاه اسماعیل، [۱۱]
سام میرزا صفوی، تذکرة تحفة سامی، ج۱، ص۱۰۷، چاپ رکن الدین همایونفرّخ، تهران .
و رئیس کتابخانة شاه طهماسب بوده است. [۱۲]
مهدی بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج۱، ص۱۹۴، تهران ۱۳۶۳ ش.
۸ - بیانی شاعر دوره تیموریبیانی از جمله شاعران متوسط دوره تیموری است. در غزل‌های خود بیش‌تر از عبدالرحمان جامی پیروی کرده و مثنوی خسرو و شیرین خود را به تقلید از نظامی سروده است. با اینهمه، شاعران معاصرش به سخندانی او اعتماد داشته اند، چنانکه در منزل او گردهم می‌آمدند و اشعار خود را می‌خواندند. [۱۳]
محمدبن عبدالجلیل واصفی، بدایع الوقایع، چاپ الکساندر بلدروف، تهران ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ ش.
۹ - بیانی و هنر نوازندگیبیانی در نوازندگی نیز چیره دست بود [۱۴]
محمدبن عبدالجلیل واصفی، بدایع الوقایع، ج۲، ص۲۴۴، چاپ الکساندر بلدروف، تهران ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ ش.
و در مجلس حسین بایقرا قانون می‌نواخت. [۱۵]
محمدبن عبدالجلیل واصفی، بدایع الوقایع، ج۱، ص۴۹۴، چاپ الکساندر بلدروف، تهران ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ ش.
همچنین در فن « صوت بستن » ( آهنگسازی ) تبحّر داشت و یکی از آهنگ‌های او به نام « سرمست و یقم چاک » در شهر هرات شهرت بسیار یافته بود. [۱۶]
محمدبن عبدالجلیل واصفی، بدایع الوقایع، ج۱، ص۴۳۸۴، چاپ الکساندر بلدروف، تهران ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ ش.
۱۰ - بیاتی و هنر خوشنویسیاو در خوشنویسی و تحریرِ انواع خطوط سلیقه و مهارت داشت و مصطفی عالی افندی [۱۷]
مصطفی بن احمد عالی، مناقب هنروران، ج۱، ص۹۷، ترجمه و تحشیه توفیق ه سبحانی، تهران ۱۳۶۹ ش.
مهارت ویژه او را در چپ نویسی ستوده است.
وی خطوط اصول را نزد مولانا عبدالله طبّاخ (متوفی ۸۹۷) و خط تعلیق را از روی خط خواجه تاج الدین سلمانی مشق کرد. [۱۸]
مهدی بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج۱، ص۱۹۴، تهران ۱۳۶۳ ش.
۱۱ - تالیفات بیانیآثار بیانی عبارت است از: ۱۱.۱ - منشآتمنشآت، شامل نشان‌ها و فرمان‌ها و نامه‌ها و احکام دیوانیِ سلطان حسین و نامه‌ها و رقعات و انشاهای دوستانه و تفنّنی . این کتاب با نام شرف‌نامه به همت هانس روبرت رویمر به چاپ رسیده است ( آلمان ۱۹۵۲). ۱۱.۲ - ترسلترسّل، سعید نفیسی [۱۹]
سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۱، ص۲۶۰، تهران ۱۳۶۳ ش.
کتابی به نام ترسّل را جزو آثار بیانی درج کرده و گفته است که کودکان دبستانی خطوط مختلف و نامه نویسی را از روی آن می‌آموخته‌اند.
میرخواند نیز در بین آثار بیانی از کتابی به نام ترسّل یاد کرده [۲۰]
مهدی بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج۷، ص۲۵۷، تهران ۱۳۶۳ ش.
اما ظاهراً منظورش همان منشآت بوده است.
۱۱.۳ - مونس الاحبابمونس الاحباب، مشتمل بر حدود ۱۸۰ رباعی که بیانی آن را به خواهش دوستانش از میان منشآت خود برگزیده و دیباچة آن را به نام یکی از فرزندان سلطان حسین کرده است. نسخه های خطی این کتاب در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ملک و بودلیان محفوظ است. [۲۱]
احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، ج۴، ص۳۲۴۹، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
۱۱.۴ - دیوان قصاید و غزلیاتدیوان قصاید و غزلیات، دو نسخه خطی این اثر در کتابخانه‌های ترکیه و پاکستان موجود است. [۲۲]
احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، ج۳، ص۲۲۵۳، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
علی ابراهیم خلیل مؤلف تذکره صحف ابراهیم، « کلام منظوم و مدوّن » وی را قریب به دو هزار بیت برآورد کرده است. [۲۳]
علی ابراهیم خلیل، تذکره صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۰۴، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۷۴.
۱۱.۵ - مثنوی خسرو و شیرینمثنوی خسرو و شیرین، سام میرزا [۲۴]
سام میرزا صفوی، تذکرة تحفة سامی، ج۱، ص۱۰۶ـ۱۰۷، چاپ رکن الدین همایونفرّخ، تهران .
این مثنوی را در شمار آثار ناتمام بیانی آورده و هفده بیت از آن را ـ که در وصف شیرین است ـ نقل کرده است.
۱۱.۶ - تاریخ شاهیتاریخ شاهی، بیانی پس از کناره گیری از دستگاه حکومتی صفویان، وقایع سلطنت شاه اسماعیل را به نظم و نثر درآورد. تاریخ منثور که به تاریخ شاهی مشهور است پایان یافت، اما تاریخ منظوم با مرگ بیانی ناتمام ماند. [۲۵]
سام میرزا صفوی، تذکرة تحفة سامی، ج۱، ص۱۰۳ـ۱۰۴، چاپ رکن الدین همایونفرّخ، تهران .
ظاهراً اکنون از هیچ‌یک از این دو کتاب اثری باقی نیست. همچنین به اشاره واصفی [۲۶]
محمدبن عبدالجلیل واصفی، بدایع الوقایع، ج۲، ص۳۹۷، چاپ الکساندر بلدروف، تهران ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ ش.
بیانی کتابی هم در ذکر حوادث دوران سلطنت حسین بایقرا نوشته بوده است که از این کتاب هم اثری در دست نیست.
۱۱.۷ - شاهنامه منظومشاهنامه منظوم، این کتاب یک مثنوی تاریخی بوده که با مرگ بیانی ناتمام مانده و به بوته فراموشی افتاده و سام میرزا [۲۷]
سام میرزا صفوی، تذکرة تحفة سامی، ج۱، ص۱۰۶، چاپ رکن الدین همایونفرّخ، تهران .
تنها یک بیت این منظومه را نقل کرده است.
۱۲ - فهرست منابع(۱) مهدی بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، تهران ۱۳۶۳ ش. (۲) علی ابراهیم خلیل، تذکره صحف ابراهیم، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۷۴. (۳) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، دستور الوزراء، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۱۷ ش. (۴) سام میرزا صفوی، تذکرة تحفة سامی، چاپ رکن الدین همایونفرّخ، تهران. (۵) مصطفی بن احمد عالی، مناقب هنروران، ترجمه و تحشیه توفیق سبحانی، تهران ۱۳۶۹ ش. (۶) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش. (۷) محمدبن خاوند شاه میرخواند، تاریخ روضة الصفا، تهران ۱۳۳۸ـ۱۳۳۹ ش. (۸) سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، تهران ۱۳۶۳ ش. (۹) محمدبن عبدالجلیل واصفی، بدایع الوقایع، چاپ الکساندر بلدروف، تهران ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ ش. ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بیانی کرمانی»، شماره۲۳۴۸. |